1-  شرح کلی استان مورد مطالعه

استان کردستان با مساحت 29065 کیلومتر مربع، شانزدهمین استان کشور از لحاظ وسعت است و با حدود 211 کیلومتر مرز مشترک با عراق، یکی از استان های مرزی کشور محسوب می شود. این استان از شمال به استان­های آذربایجان غربی و زنجان، از شرق به همدان و زنجان، از جنوب به استان کرمانشاه و از غرب با کشور عراق هم مرز است. بیشترین میزان بارندگی در شهرستان مریوان (911 میلی متر) و کمترین میزان بارندگی در شهرستان قروه (331 میلی متر) ثبت شده است که هر دو مورد از میانگین بارندگی کشور بالاتر است. مطابق روش طبقه بندی اقلیمی دومارتن، سه کلاس اصلی اقلیمی مرطوب، نیمه مرطوب و نیمه خشک در استان شناسایی شده است. به لحاظ موقعیت طبیعی سرزمین، قلمرو استان کردستان در قسمت شمالی رشته کوه زاگرس قرار گرفته و به همین سبب، گستره وسیعی از این استان کوهستانی است. تغییرات ارتفاعی استان نسبتاً چشمگیر بوده به طوری که کمترین و بیشترین ارتفاع زمین به ترتیب 690 و 3215 متر ذکر شده است. ارتفاعات اصلی استان، با امتداد شمالی-جنوبی، محدوده استان را به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم کرده اند. در میان این ارتفاعات، دره ها و دشت­های کوچکی را می توان یافت که محل استقرار جمعیت و فعالیت (غالباً زراعت و دامداری) هستند. مهمترین دشت­های استان عموماً در قسمت شرقی استان قرار گرفته اند و کاربری اراضی غالب آن ها کشاورزی است در حالی که کاربری اراضی غالب در بخش­های میانی مراتع بوده و در قسمت های غربی می توان کاربری غالب جنگلی را مشاهده نمود. از لحاظ توپوگرافی، حدود 29 درصد از سطح استان دارای شیب کمتر از 8 درصد، 26 درصد از سطح استان دارای شیب 10 تا 20 درصد و حدود 45 درصد از سطح استان دارای شیب بیشتر از 20 درصد است. از لحاظ جهت جغرافیایی دامنه ها، جهت شیب جنوب غربی دارای بیشترین فراوانی و جهت شیب شمالی دارای کمترین فراوانی است که وضعیت پوشش گیاهی، رطوبت خاک و فرایندهای فرسایش خاک، تولید رسوب و هیدرولوژیکی را تحت تأثیر قرار می دهد. از منظر هیدرولوژیکی، استان کردستان سرشاخه پنج رودخانه بزرگ کشور است که عبارتند از قزل اوزن، زرینه رود، زاب کوچک، سیروان و رازآور. پهنه استان در برگیرنده بخش هایی از چهار حوزه آبخیز سفیدرود، مرزی غرب، کرخه و دریاچه ارومیه است و زیرحوضه های قزل اوزن، سیروان، زاب کوچک،رازآور و زرینه رود را شامل می شود. طبقه بندی های زمین شناسی و تقسیمات رسوبی-ساختاری نشان می دهد که استان کردستان به طبقه قابل دسته بندی است که عبارتند از زون ساختاری-رسوبی زاگرس (زاگرس چین خورده)، زون سنندج-سیرجان و زون ایران مرکزی. همچنین رخنمون های دوران های زمین شناسی مختلفی در استان کردستان قابل شناسایی است که عبارتند از سنوزوئیک، مزوزوئیک، پالئوزوئیکو پرکامبرین که تنوع فرایندهای ژئومورفولوژیکی و ایجاد سازندهای مختلف را به دنبال داشته است. شرایط محیطی ذکر شده در فوق موجب شده است تا استان کردستان به عنوان یکی از استان های مستعد فرسایش خاک کشور مطرح گردد و منابع اراضی در معرض تهدید قرار گیرند.

2- معرفی حوزه های آبخیز داخلی و مرزی استان

پهنه استان کردستان، دربرگیرنده بخش­هایی از 4 حوزه آبریز سفیدرود، رودخانه‌­های مرزی غرب، کرخه و دریاچه ارومیه است و زیرحوضه های سیروان، زاب کوچک، قزل اوزن و زرینه رود را شامل می­شود. مشخصات عمومی حوضه­‌های دربرگیرنده استان به شرح زیر است:

• حوزه آبخیز زرینه

در شکل شماره 1، موقعیت مکانی حوزه آبخیز زرینه در استان کردستان و ایران نشان داده شده است. این آبخیز با مساحتی بالغ بر 4485 کیلومترمربع در شمال غربی استان کردستان واقع شده است و از مناطق مسکونی مهم آن می­توان به شهرهای سقز و صاحب اشاره کرد. این آبخیز دارای شبکه زهکشی شاخه درختی است و جریان آب در این آبخیز به سمت شمال آن جریان دارد. جریان خروجی آبخیز زرینه در نهایت به دریاچه ارومیه ختم می­شود.

شکل 1- موقعیت آبخیز زرینه در استان کردستان و ایران

 

•          حوزه آبخیز سیروان

        موقعیت جغرافیایی حوضه سیروان در استان کردستان و ایران در شکل شماره 2 نشان داده شده است. آبخیز سیروان با مساحتی نزدیک به 7350 کیلومترمربع، یکی از سرچشمه‌­های مهم آب در غرب کشور محسوب می­شود. از مناطق مسکونی آبخیز سیروان می­توان به سنندج، مریوان، سروآباد، موچش و شویشه اشاره کرد. همانگونه که از شبکه زهکشی این آبخیز مشخص است، جریان­های سطحی پس از پیمودن ناهمواری­‌های متعدد در این منطقه، در نهایت از قسمت جنوب غربی آبخیز سیروان خارج می­شوند.

شکل 2- موقعیت آبخیز سیروان در استان کردستان و ایران

•         حوزه آبخیز قزل اوزن

       همانگونه که در شکل شماره 3 ملاحظه می­شود، آبخیز قزل­اوزن بزرگ­ترین حوضه استان کردستان است که در قسمت شرقی این استان واقع شده است. این آبخیز با مساحتی نزدیک به 13700 کیلومترمربع، یکی از سرچشمه­‌های پرآب دریای خزر محسوب می­شود. از مناطق مسکونی مهم آن می­توان به شهرهای دیواندره، بیجار، قروه، دهگلان، زرینه، بلبان‌­آباد، یاسوکند، بابارشانی، دزج و سریش­‌آباد اشاره کرد.

شکل 3- موقعیت آبخیز قزل اوزن در استان کردستان و ایران

•          حوزه آبخیز زاب کوچک

       نقشه موقعیت جغرافیایی آبخیز زاب کوچک در شکل شماره 4 نشان داده شده است. آبخیز زاب کوچک یکی از حوضه­‌های مرزی است که جریان آن به سمت کشور عراق جاری می­شود. دو قسمت آبخیز زاب کوچک در کشور ایران قرار گرفته است. مساحت این آبخیز در کشور ایران 1642 کیلومترمربع است. از مناطق مسکونی این حوضه می­توان به بانه، آرمرده، کانی سورو بوین سفلی اشاره کرد.

شکل 4- موقعیت آبخیز زاب کوچک در استان کردستان و ایران

        3- منابع آب سطحی ورودی به هریک از حوزه های آبخیز

       کل جریانات سطحی در استان معادل 4/3 میلیارد متر مکعب است که شامل 17 رودخانه دائمی و 24 رودخانه فصلی است. بخش اعظم جریانات سطحی به دلیل شرایط ویژه توپوگرافی و ساختار زمین شناسی از استان خارج شده و به استان­های همجوار و یا کشور عراق جریان می­یابند. در شرایط کنونی 2/252 میلیون متر مکعب از این جریانات توسط سه سد قشلاق (215 میلیون متر مکعب)، سنگ سیاه (33 میلیون متر مکعب) و بانه (2/4 میلیون متر مکعب) ذخیره سازی می­گردد.

            1-3- بارش: مقادیر بارش سالانه و روند تغییرات آن

        بارندگی استان معادل 435  میلیمتر در سال است که نسبت به میانگین کشور بالاتر است. حجم بارش ناشی از این مقدار بارندگی معادل 71/11 میلیارد متر مکعب است که 3/4 درصد از کل حجم بارش سالیانه در کشور (274 میلیارد متر مکعب) را شامل می­گردد.

جدول 1- میانگین بارش میان مدت در ایستگاه های باران سنجی استان

ایستگاه باران سنجی	میانگین بارش 10 ساله (میلیمتر)
بانه	658.9
بیجار	330.2
زرینه	345.8
سقز	428.1
سنندج	347.1
قروه	301.1
مریوان	809.7
هزارکانیان	261.1
میانگین کل	435

          2-3- رودخانهها: دبی متوسط سالانه، دبی های حداقل و حداکثر روزانه و روند تغییرات آن.

استان کردستان به دلیل قرارگیری ارتفاعات زاگرس سرشاخه­‌های پنج رودخانه بزرگ را به شرح زیر تشکیل می­دهد:

الف) رودخانه قزل اوزن

شاخه اولیه آن از ارتفاعات مسجد میرزا واقع در 60 کیلومتری شمال­غربی سنندج سرچشمه می­گیرد. سرشاخه­های قزل اوزن در کردستان، به نام رودخانه­‌های هانه­‌گلان و گمرش معروفند و در محلی به نام گیزمل، به یکدیگر پیوسته و قزل اوزن را تشکیل میدهند. پس از دریافت شاخه‌­هایی فرعی، وارد منطقه دیواندره می­شود و با گذر از جنوب این شهر، به شهرستان بیجار وارد می­شود. در این قسمت، شاخه‌­های شهرزوره، کوله، چم زرد، یول کشتی و رودخانه شور وارد آن می­گردند. سپس رودخانه به سمت شرق مسیر خود را ادامه داده، پس از رسیدن به منطقه‌ه­ای به نام ورمانلو، به شمال تغییر جهت می دهد و در همین منطقه، رودخانه تلوار را با شاخه­‌های مرتبط با آن را دریافت می­کند. سپس وارد استان زنجان شده و پس از پیوستن شاخه­‌های متعدد دیگر به رودخانه سفید رود تبدیل شده و وارد دریاچه سد منجیل شده و سرانجام وارد استان گیلان می­شود.

ب) زرینه رود

این رودخانه که بنام چم­جغتای نیز مشهور بوده است یکی از مهمترین و طویل­ترین رودخانه­‌های حوضه آبخیز دریاچه ارومیه است. شاخه اصلی زرینه‌­رود که بنام­های چم­جغاتو و خورخوره نامیده می­شوند، از دامنه­‌های کوه‌های چهل چمه واقع در 48 کیلومتری جنوب خاوری سقز سرچشمه گرفته و در جهت شمال جریان می­یابند و با دریافت شاخه‌­های متعدد در سد شهیدکاظمی به­ هم اتصال می­یابند و زرینه­رود را تشکیل می­دهند و اما قبل از این اتصال رودخانه چغاتو یا شاخه اصلی زرینه‌­رود، از روستای بسطام و خوشه­دره گذشته و شاخه­‌های کوچکی بنام­های مالگوره و بایدر را دریافت می­نماید. رودخانه بیان­دره یکی دیگر از شاخه­‌های زرینه­‌رود در روستای دوآب به آن اضافه می­شود. این شاخه آب­های خاوری شهر بانه را جمع‌­آوری می­نماید. شاخه اصلی زرینه­‌رود در محلی بنام قشلاق پل رودخانه قوره‌­قلعه و در روستای داش­آلوجه رود سقز را که از شاخه­‌های مهم زرینه‌­رود است دریافت می­نماید. رودخانه سقز در حقیقت وارد شاخه باختری آب­های سد شهیدکاظمی می­شود. در  مقابل رودخانه سقز رودخانه مهم خورخوره وارد آب­های دریاچه سد می­شود. در همین دریاچه رودخانه ساروق که از شعب مهم دیگر زرینه­رود است وارد زرینه­رود می­شود.

ج)  رودخانه زاب کوچک

از رودخانه‌­های مستقل حوضه آبخیز خلیج فارس است. این رودخانه، آب­های نواحی نسبتاً زیادی از مناطق مرزی غرب کشور را جمع‌­آوری، و از مرز ایران خارج می­نماید و در خاک عراق وارد سد دوکان شده و با خروج از سد دوکان، به عنوان شاخه­ای از رودخانه دجله، شناخته می­شود. سرچشمه‌­های اولیه این رودخانه، در ارتفاعات وندیل در اطراف پیرانشهر بوده و در ابتدا به نام رودخانه لاوین نامیده می­شود.  وقتی رودخانه­‌های گده و لاوین در جنوب پیرانشهر به هم پیوستند، رودخانه زاب کوچک را به وجود می­آورند. این رودخانه، در مسیری کوهستانی و از میان دره­ای عمیق و پرپیچ و خم در جهت جنوب شرقی جریان می­یابد و شاخه­‌های متعددی را از دو سوی مسیر دریافت نموده و وارد منطقه سردشت میشود. در جنوب روستای دیناران، واقع در جنوب سردشت، با شاخه مهم خود به نام چم­چومان که آبهای منطقه بانه را جمع­آوری میکند، تلاقی یافته، به سمت غرب تغییر مسیر می­دهد و مرز مشترک کشور ایران و عراق را تشکیل میدهد. دشت­های عمده­ای در این منطقه وجود ندارد و رودخانه زاب از دره­ها و تنگه‌­های باریکی در ناحیه میانی می گذرد که میان دو رشته کوه قرار دارند.

د) رودخانه سیروان

این رودخانه، که یونانیان قدیم به آن لیگوس میگفتند، یکی از رودخانه­‌های نسبتاً مهم حوضه آبخیز خلیج­فارس است و آب­های مناطق وسیعی از غرب ایران را جمع نموده و پس از ورود به خاک عراق و پیوستن به رودخانه دجله، وارد خلیج­فارس می شود. این رودخانه، توسط استان­های کردستان و کرمانشاه پوشش یافته و شهرهای سنندج، مریوان، پاوه، قصر شیرین، سرپل ذهاب، گیلان غرب، نوسود و جوانرود در حوضه آبخیز آن قرار دارند. رودخانه سیروان، از دو شاخه مهم تشکیل می­یابد که عبارتند از، شاخه اصلی رودخانه و شاخه­ای به نام آزادرود (چم گوره). شاخه اصلی سیروان از تلاقی دو رودخانه مهم گاوه­رود و قشلاق، در محلی به نام هادی­آباد، واقع در جنوب سنندج، تشکیل می­شود. رودخانه گاوه از ارتفاعات هزارخانی، واقع در غرب همدان و رودخانه قشلاق از ارتفاعات پیرمحمود که در شمال سنندج قرار گرفته، سرچشمه می­گیرند. شاخه اصلی سیروان، پس از گذر از روستای هادی­آباد، به سمت غرب جریان می­یابد و سراسر دامنه-های شمالی کوه شاهو را طی می­کند. پس از دریافت شاخه­‌های متعددی در شرق نوسود، با شاخه عمده دیگر یا شاخه شمالی خود که همان آزادرود باشد، تلاقی می­نماید. سیروان، پس از تلاقی با شاخه‌­های اصلی، به سمت جنوب غربی جریان می­یابد. از چند روستا و آبادی گذر کرده و در منطقه دوآب، رودخانه گاوه را دریافت می­نماید. پس از آن، در جنوب نوسود وارد نقطه مرزی شده و به طور تقریبی 42 کیلومتر مرز مشترک ایران و عراق را تشکیل می­دهد. با پیوستن چند شاخه دیگر، مانند چم مره­خیل (آبلرن) و لیله، در دهکده مرزی دوروله، وارد خاک عراق می­شود. طول رودخانه سیروان، از سرچشمه رودخانه گاوه،  270 کیلومتر و میانگین عرض آن، 70 متر و متوسط عمق آن، 5/1 دمتر است. رودخانه سیروان، طویلترین رودخانه کردستان است، همراه با شاخه‌­های فرعی خود، از شریان­های حیاتی این استان محسوب می­شود. به دلیل شرایط خاص منطقه، رودخانه در دره­های عمیق و پایین تر از زمین­های اطراف، جریان می­یابد و این امر سبب استفاده محدود از آبهای فراوان آن می­شود.

ه) رودخانه راز آور

از سرشاخه‌­های رودخانه کرخه از حوضه­ای به وسعت 484 کیلومتر مربع در استان بوجود می­آید که پس از عبور از دشت پیله ور در جنوب استان وارد استان کرمانشاه می­شود و در ادامه مسیر خود با پیوستن به رودخانه­‌های متعدد دیگری در استان لرستان با نام رودخانه سیمره از لرستان خارج و به نام رودخانه کرخه وارد استان خوزستان و سرانجام به هورالعظیم در دشت آزادگان می­ریزد.

4- وضعیت منابع آب سطحی ورودی و خروجی در کل استان

استان کردستان یکی از استان­های نسبتا پرآب کشور است که تعدادی از سرشاخه­‌های مهم و اصلی در آن جریان دارند. حدود 2 / 3 درصد از متوسط حجم بارندگی کشور به این استان اختصاص دارد و رودخانه­‌های آن از پرآب­ترین شبکه رواناب­های کشور است که به حوضه­‌های مرزی و داخلی تخلیه میشود. بر پایه داده‌­های سازمان هواشناسی کشور، میزان متوسط بارندگی بلند مدت سالانۀ استان کردستان 455 میلیمتر، و حجم بارندگی نیز برابر 13270 میلیون مترمکعب برآورد شده است. حدود 48 درصد از این میزان )معادل 6417 میلیون مترمکعب) تبخیر شده، و حدود 6 / 8 درصد (معادل 1140 میلیون مترمکعب) در اثر نفوذ، سفره های آب زیرزمینی را تغذیه می­کند. حجمی بالغ بر 5713 میلیون­مترمکعب (معادل 43 درصد از حجم بارندگی) به صورت رواناب در سطح استان جاری می­شود. حدود 44 درصد از این میزان رواناب (معادل 2514 میلیون مترمکعب)، در حوضه­‌های آبخیز داخلی کشور جاری شده، و مابقی آن، با حجمی بالغ بر 3199 میلیون مترمکعب، در حوضه‌­های آبخیز مرزی جریان داشته، و از کشور خارج می­شود. علاوه بر بارندگی، حدود 1200 میلیون­مترمکعب نیز، حجم آب ورودی به استان، از حوضه­های مجاور است.

از کل پتانسیل منابع آب سطحی استان (مجموع روان آب ناشی از بارش و آبهای ورودی ازحوضه‌­های خارج استان) که معادل 9 / 6 میلیارد مکعب برآوردشده است در حال حاضرحدود 5 / 1 میلیارد مترمکعب (کمی بیش از 20 درصد) برای مصارف کشاورزی و شرب و بهداشتی بهره­برداری می­شود. در حال حاضرحدود 89 درصد از منابع آب سطحی استحصال شده استان (معادل 908 میلیون مترمکعب)، به مصرف انواع فعالیت­های کشاورزی در داخل استان رسیده و 11 درصد مابقی (معادل 112 میلیون مترمکعب) نیز به مصارف شرب و بهداشت اختصاص دارد.

لازم به توضیح است که بخش عمده آب سطحی مهارشده توسط سدگاوشان (معادل 557 میلیون مترمکعب( برای آبیاری دشت کامیاران به استان کرمانشاه منتقل می­شود. بنابراین حجمی از منابع آب سطحی که در استان به مصرف می رسد، در حال حاضرحدود یک میلیارد متر مکعب (معادل 15 درصد پتانسیل منابع آب سطحی) برآورد می­شود.